تاریخچه پل خواجو اصفهان (شاهکار معماری صفویه)

پل خواجو اصفهان یکی از مشهورترین آثار تاریخی شهر اصفهان می باشد. این پل در سال ۱۰۶۰ هجری قمری بر روی رودخانه پر آب شهر تاریخی اصفهان به نام زاینده رود احداث گردیده است. در زمان قدیم پل خواجو محل عبوری برای عابران و کالسکه ها بوده است. با گذشت زمان و ورود خودروها، پل خواجو همانند بقیه پل ها محل گذری برای اتومبیل ها نیز محسوب شد. اما با توجه به آسیب های احتمالی به این اثر ارزشمند تاریخی به علت تردد بیش از حد، راه برای عبور وسایل نقلیه بسته شد و اکنون تنها عابران پیاده می توانند بر روی آن عبور و مرور داشته باشند. پل خواجو دارای ارزش های گردشگری متنوعی می باشد و در راستای این امر برای بازدیدکنندگان تجربه ای تاریخی، تفریحی و… فراهم می کند. اهمیت این پل در حدی است که برخی از شاعران نیز در آثار خود از آن یاد کرده اند.

تاریخچه پل خواجو اصفهان

پل خواجو از جمله زیباترین بناهای تاریخی ایران در دوره حکومت صفویان بر روی رودخانه زاینده رود اصفهان به دستور شاه عباس دوم ساخته شده است. نام های دیگر پل خواجو عبارتند از: پل شاه، بابا رکن الدین، حسن آباد، شاهی و شیراز. این بنا در بخش شرقی پل سی و سه پل که از آثار تاریخی دیگر اصفهان می باشد، بنا شده است و چیزی در حدود ۱۸۰۰ متر با آن فاصله دارد.

علت نامگذاری این پل واقع شدن در محله خواجو اصفهان است. همچنین ناگفته نماند که خواجو تحریفی از لغت خواجه می باشد که به دلیل احترام به خواجه های دوران صفوی است. پل خواجو در انتهای خیابان کمال اسماعیل اصفهان بنا شده است.

پیش از ساخت پل خواجو، در محل آن پل دیگری به نام حسن بیگ و متعلق به دوران تیموری وجود داشت. شاه عباس دستور تخریب آن را داد و پل خواجوی فعلی بر روی ویرانه های آن ساخته شد.

طبق تحقیقات به عمل آمده توسط تاریخ شناسان، هدفی که شاه عباس دوم از ساخت این پل در نظر داشته، ایجاد اتصال میان محله خواجو با تخت فولاد و راه شیراز بوده است. پس از ساخت این پل تصمیم بر آن شد که از پل به عنوان سد نیز استفاده شود. نقل شده است که خانواده شاه در ساختمانی در میان پل که به بیگلربیگی شهرت داشته و اقامتگاه موقتی محسوب می شده است، لحظات بی نظیری را داشته اند.

در بخش شرقی و غربی میان پل یک بنا با تزئینات نقاشی می بینیم و این مکانی برای دیدن مسابقات شنا و قایق رانی بوده است که پادشاهان و درباریان در آنجا به نظاره می پرداختند.

معماری پل خواجو اصفهان

سبک معماری، کاشی کاری و نقاشی پل خواجو در نوع خود شاهکاری جهانی است که چشم همه بینندگان را به خود جلب می نماید. عرض پل خواجو ۱۳۳ متر بوده و پهنایی برابر ۱۲ متر دارد. پل خواجو از یک طرف توسط پله هایی با رودخانه زاینده رود مجاور است. تعداد این پله ها ۱۱ عدد بوده و مردم با نشستن بر روی این پله ها فضای نشاط آوری برایشان فراهم می شود. این پل دارای ۲۴ دهانه است و دو مجسمه شیر سنگی در ضلع شرقی اش می باشد. طبق نظری از محققان این دو شیر ساخته شده در دوره حکومت صفویان به منزله نشانی از سپاهیان بختیاری اصفهان بوده است. روی بدنه این شیرها نشانه هایی از ورزش های باستانی حکاکی شده است.

پل خواجو در قدیم یک سدبند نیز محسوب می شد. به گفته پروفسور اپهام پوپ یکی از بزرگترین ایرانشناسان آمریکائی که تحقیقات زیاد و ارزشمندی برای تاریخ و هنر ایران نموده است، “در ساخت پل خواجو به عقیده خارجیانی که از آن دیدن کرده اند؛ ضرب آهنگی از شرافت، عزت، شادترین ابزار و قوام و شاخصه هایی از سرگرمی و تفریح وجود دارد!”

پل خواجو را به نحوی معماری نموده اند که توانایی کنترل جریان آب را به خوبی داشته باشد به ویژه که این پل درگذشته نوعی سد بند هم بوده است. این کنترل آب به واسطه باز و بسته کردن دریچه ای که برای آن ساخته شده، اتفاق می افتاد. زمانی که دریچه های سد بسته می شد آب پشت سد بالاتر قرار می گرفت و در نتیجه این آب برای آبیاری باغ ها و کشتزارها قابل استفاده بود .همچنین از دریاچه ای که از تجمع آب در پشت سد تشکیل می شد برای قایقرانی هم استفاده می کردند. هنگامی که سیلاب به سمت پل می آمد، پل خواجو آب را به‌ طرف تعدادی کانال هدایت می کرد و باعث پخش شدن آب بین آنها می شد. به این ترتیب سیل وارد شهر نشده و خسارتی به بار نمی آورد. علاوه بر آن سفره‌ های آب زیرزمینی هم پر می شدند. کارشناسان معتقدند اگر این کانال ‌ها به وجود نیامده بودند، تاکنون شهر اصفهان به دلیل وقوع سیل ‌های متعدد از بین رفته بود.

در پس زمینه پل خواجو همیشه روایتی بوده است و آن روایت بیان کننده آن است که میزان استحکام پایه های پل خواجو وابسته به میزان آبی است که به آنها می رسد و در نتیجه هرچه آب بیشتری به آن برسد پایه ها مستحکم تر خواهند بود.

پل خواجو در ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ هجری شمسی جزء آثار ملی ایران به ثبت رسید. کتیبه ای در این پل وجود دارد که نشان می دهد در سال ۱۲۹۰ هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه بخش هایی از پل مرمت شده است.

شیرهای سنگی پل خواجو و سایر مکان ها

بنا به گفته های استاد جلال الدین همایی در کتاب دانشنامه تخت فولاد، شیرهای سنگی در اصفهان ۱۲ عدد هستند. این شیرها در مکان های زیر قرار گرفته اند: درب کوشک، آبخشان، درب امام، امامزاده احمد، گلستانه، امامزاده حمزه، خواجه علی شاه، امامزاده اسماعیل، طوقچی و تخت فولاد. شیرهای سنگی که در پل خواجو بنا شده اند دارای معماری خاصی هستند و صیقل چشمان این شیرها به نحویست که نورهای پل و مهتاب را منعکس می کنند.

اسرار پل خواجو

گفتنی است که پل خواجو شبیه به پل های دیگر نیست و گفته شده این پل اسراری در خود دارد. از جمله مواردی که توجه تاریخ شناسان و ایران شناسان را به خود جلب نموده می توان به شیرهای سنگی، شمع های قرار گرفته در پل خواجو، طرح عقابی با بال های باز در پل خواجو، سنگ قبرهای شگفت انگیز پل خواجو و وجود آب در پایه های پل خواجو اشاره کرد. طرح عقاب زمانی که از بالا به این پل نگاه کنید قابل مشاهده خواهد بود. همچنین ملات بکار رفته در ساخت پایه های پل از موادی است که نه تنها با برخورد آب آسیبی نمی بیند بلکه استحکام آن نیز بیشتر می گردد. همچنین عده ای معتقدند دهانه پایینی پل خواجو را به شکل گنبد امام رضا(ع) طراحی و ساخته اند.

شمع های پل خواجو چه هستند و چه رازی در خود نهفته دارند؟

اگر شما در طبقه پایین پل و در بخش انتهایی پل بایستید و با زاویه برابر با ۳۰ درجه که با افق دارید متوجه خواهید شد که از ترکیب دیواره های پیشین و پسین پل شکل شمعی ایجاد می شود. این شمع در هنگام غروب آفتاب بسیار تماشایی تر است. جالب است که در دوره ای که هیچ گونه نرم افزاری برای معماری وجود نداشته است معمار این پل چنین دید سه بعدی نسبت به طرح بنایش داشته و آن را به این چشم گیری و جذابیت ایجاد نموده است.

طبق مرمت هایی که در سال ۱۳۸۸ برای پل خواجو به انجام رسید، افراد متوجه سنگ قبرهایی با کنده کاری های زیبا شدند که برخی از آنها آسیب دیده بودند و برخی دیگر سالم بوده و به موزه تخت فولاد انتقال یافتند. جالب است که هنوز راز این سنگ قبرها کشف نشده است.

در پایان باید بگوییم پل خواجو از جمله آثار بسیار دیدنی و شگفت انگیز ایران می باشد که نظاره و مشاهده معماری این بنا با تلفیقی از فضای تفریحی و نسیم دل انگیز ناشی از رودخانه زاینده رود، فضایی بی نظیر را برای مخاطب ایجاد می کند و در پس آن تجربه ای دل انگیز برای شما باقی خواهد ماند. مردم اصفهان و گردشگران بسیاری شب ها را به قدم زدن در کنار پل خواجو می گذرانند و به آوازهایی که مردم در کنار آن می خوانند گوش می دهند.