تاریخچه تحول قطارها

تاریخچه تحول قطارها

قطار، از بدو ورود به عرصه صنعت حمل‌ و نقل جهانی، نقش مهم و تأثیرگزاری در زندگی انسان‌ها ایفا کرده‌ است. اما کمتر کسی درباره اولین قطار جهان و سیر تحول این وسیله تا رسیدن به شکل کنونی اطلاع دارد. در طول تاریخ مخالفت های زیادی با گسترش راه آهن در سراسر دنیا اتفاق افتاده است. در طول ریل گذاری چه بسا افرادی که در این راه جان خود را هم از دست دادند. اما امروزه ناوگان ریلی در جهان نقش بسیار بزرگی در حمل و نقل مسافر و کالا را بر عهده دارد. در ادامه به بررسی تاریخچه قطارها و چگونگی ورودشان به کشورمان می‌پردازیم.

در این مقاله مروری خواهیم داشت بر:

• تعریف قطار
• تاریخچه‌ تحول قطارها در جهان
• تاریخچه تحول قطارها در ایران
• تاریخچه راه آهن در ایران
• راه آهن سراسری در ایران

تعریف قطار

قطار، یکی از مطرح‌ترین و مهم‌ترین وسایل حمل و نقل جهان است، که به منظور حمل و جابجایی بار و مسافر از آن استفاده می‌شود. هر قطار شامل واگن‌هایی است که توسط یک لوکوموتیو، روی ریل‌های راه آهن حرکت می‌کنند. پیش از این قطارها به وسیله بخار به حرکت در می آمدند؛ اما امروزه بیشتر قطارها از نوع دیزلی و الکتریکی هستند. قطارها، با توجه به کارکردی که دارند به دو دسته مسافربری و باربری تقسیم می‌شوند؛ که امروزه نوع سومی با عنوان قطارهای گردشگری، به‌ منظور جذب گردشگر و به دلایل فرهنگی و اقتصادی، به ناوگان حمل‌ونقل ریلی جهان اضافه ‌شده است. برخی قطارها نیز ترکیبی از قطار باری و مسافری هستند.

تاریخچه تحول قطارها در جهان

جالب است بدانید، در سال ۱۵۰۰ میلادی اولین قطارهای جهان، از واگن‌هایی تشکیل می‌شدند که با اسب‌های پر قدرت بر روی ریل‌های چوبی کشیده می‌شدند. ریچارد تروینیک، مهندس و مخترع بریتانیایی، اولین کسی بود که برای اولین بار در سال ۱۸۰۴ در ولز جنوبی انگلستان، یک لوکوموتیو را با نیروی بخار روی ریل‌های فولادی به حرکت درآورد. ریچارد، در ابتدا تنها برای جابه‌جایی بار از این قطار استفاده می‌کرد، اما بعد از مدتی این قطار، برای حمل مسافران نیز مورد استفاده قرار گرفت.

با این ‌حال پس از شکستن یکی از چرخ‌های این قطار، دیگر اقدامی برای تعمیر آن صورت نگرفت. پس از ریچارد تروینیک، جورج استفنسون، مهندس مکانیک انگلیسی و مخترع خط آهن، اولین کسی بود که از قطار، به‌عنوان یک وسیله حمل و نقل عمومی استفاده کرد. او ابتدا یک کارگر ساده بود که برای سهولت در حمل زغال‌سنگ‌ها و انتقال آن‌ها از معدن به کارخانه‌ها، به فکر ساخت لوکوموتیو افتاد.

گفته می‌شود پیش از جورج استفنسون یک مرد اسکاتلندی به نام ریشار کرووی اقدام به ساخت قطار کرد، اما به دلیل حمایت نشدن، آن را به پایان نرساند. در هر حال جورج استفنسون به کمک دانش خود و آنچه از پیش می‌دانست؛ اولین قطار جهان که مجهز به موتور بخار بود را در سال ۱۸۱۴ راه اندازی کرد. او همچنین اولین مسیر منظم قطار را در سال ۱۸۲۵ در بین استاکتون و دارلینگتون افتتاح کرد.

با گذشت زمان تغییرات بسیاری در ساخت موتور قطارها، سیستم ریلی و خطوط راه آهن و حتی شکل ظاهری آن‌ها ایجاد شد، که این تغییرات تا امروز نیز ادامه داشته‌ و با پیشرفت علم به‌روزرسانی خواهند شد. امروزه کشور های آمریکا، چین، روسیه، هند و کانادا دارای طولانی ترین خطوط ریلی در جهان هستند.

تاریخچه تحول قطارها در ایران

استفاده از قطار در ایران نسبت به کشورهای دیگر سال‌های بیشتری به طول انجامید، علت آن رقابت بر سر اهداف سیاسی و اقتصادی کشورهایی بود که در دربار ایران نفوذ و قدرت داشتند. تصمیمات بسیاری مبنی بر احداث راه آهن در ایران،  توسط افرادی از کشورهای مختلف مطرح شد، اما هیچ یک به مرحله اجرا در نیامدند.

حال ممکن است این سؤال در ذهن شما ایجاد شود که اولین قطار ایران در کدام شهر بود؟ باید بگوییم، پس از کشمکش‌های فراوان، بلژیک امتیاز احداث راه‌آهن حضرت عبدالعظیم را در سال ۱۸۸۸ از فردی به نام مسیو پواتال خریداری کرده و به اجرا درآورد. به این ترتیب اولین قطار ایران در شهرری به حرکت درآمد.

در آن زمان در ایران به‌جای قطار از واژه ماشین دودی استفاده می‌شد و دلیلش دودی بود که هنگام حرکت از دودکش قطار خارج می‌شد. این ماشین دودی در دو ایستگاه، یعنی میدان خراسان و پارک کوثر فعلی و دیگری مقصد اصلی، یعنی شاه عبدالعظیم، توقف می‌کرد. مردم به‌جای ایستگاه از واژه گار استفاده می‌کردند که در فرانسوی به معنی ایستگاه است. رفته ‌رفته به دلیل عدم رونق و سوددهی؛ این ماشین‌دودی از کار افتاد.

تاریخچه راه آهن در ایران

پیش از این به این نکته اشاره شد که با وجود امکان تأسیس راه آهن در ایران؛ این پروژه به دلایل سیاسی به تعویق افتاد. کشورهای اروپایی، انگلیس و شوروی بر سر گرفتن امتیاز احداث راه آهن در ایران با یکدیگر رقابت داشتند. ابتدا انگلیسی‌ها در سال ۱۸۳۱ احداث خط راه آهنی از عثمانی تا خلیج فارس را مطرح کردند که با شکست مواجه شد. پس‌ازآن آلمان‌ها به فکر احداث خطی از آنکارا تا خلیج‌فارس افتادند که این پروژه هم به بهانه نزدیک شدن آلمان به ایران، مورد انتقاد و حسادت انگلیس و شوروی، که رقبای سرسخت آلمان بودند، قرار گرفته و لغو شد.

بین همین درگیری‌ها بود که ناصرالدین شاه قاجار، شاه وقت ایران، به آلمان پیشنهاد داد احداث راه آهن را به دست بگیرد. اما به دلیل دخالت دیگر کشورها این اقدام شاه نتیجه‌ای نداشت. ناصرالدین شاه هم چنین در سال ۱۸۹۰ قراردادی مبنی بر عدم ساخت راه آهن تا ۱۰ سال با روسیه تزاری امضا کرد و بعد در ازای گرفتن وام این قرارداد را تمدید کرد. در آخر شخصی فرانسوی به نام موسیو بواتال صاحب امتیاز احداث راه آهن ایران شد و آن را به یک شرکت بلژیکی فروخت.

حمل و نقل ریلی در ایران فراز و نشیب های فراوانی را طی کرده است. پیمانکاران خارجی مسیرهای متعددی را ریل گذاری کردند که به دلیل نبود بودجه یا کارشکنی ها هرگز به بازدهی نرسیدند. بعضی هم به دلیل مناقشات سیاسی و جنگ های جهانی، وارد ناوگان ریلی ایران نشدند که بقایای آن هنوز وجود دارند. از جمله این مسیرها می توان موارد زیر را نام برد:

• راه آهن جلفا- تبریز
• راه آهن بوشهر- برازجان
• راه آهن میرجاوه- زاهدان
• راه آهن رشت- بندر انزلی
• محمودآباد – آمل

راه‌آهن سراسری در ایران

سرانجام در سال ۱۳۰۶ در زمان حکومت رضا شاه پهلوی، راه آهن سراسری در ایران افتتاح شد. لایحه احداث راه آهن سراسری یک سال پیش از ساخته شدن آن در مجلس شورای ملی به تصویب رسیده بود. این خط که توسط آلمانی ها و به کمک یک کمپانی آمریکایی ساخته شد؛ از شمال تا جنوب امتداد داشت و بندر شاهپور، امام خمینی کنونی، را به بندر شاه، بندر ترکمن فعلی، وصل می‌کرد. شایان ذکر است که هزینه این پروژه از چای، قند و شکر ملت ایران تهیه می‌شد. پس از مدت‌ها انتظار ایستگاه سمیه که شمال و جنوب را به هم می‌رساند در سال ۱۳۱۷ افتتاح شد. راه آهن سراسری ایران عنوان طولانی ترین خط ریلی جهان را به خود اختصاص داده است و به همین دلیل در فهرست جهانی یونسکو نیز ثبت شده است. پل ورسک هم به عنوان نماد راه آهن شمال جنوب ایران هم ثبت ملی و هم ثبت جهانی شده است.

پس از احداث راه آهن سراسری ساخت دیگر خطوط هم در دستور کار قرار گرفت و این سیستم گسترش یافت.
سیر شکل‌گیری و تکامل قطارها سال‌ها به طول انجامید، و آنچه امروز می‌بینیم در واقع حاصل تمامی تفکرات و سازه‌هایی است که روز به‌روز پیشرفت می‌کنند. امروزه ایران از نظر دارا بودن زیرساخت های ریلی، رتبه ۴۵ را در میان ۱۴۳ کشور جهان به خود اختصاص داده است. طول شبکه ریلی استاندارد ایران تا پایان سال ۱۳۹۶ به ۱۴۰۷۸ کیلومتر می رسد و علاوه بر آن ۹۶ کیلومتر خط آهن عریض در مسیر میرجاوه به زاهدان را نیز دارا می باشد.

 ورود قطارهای پنج ستاره فدک به ناوگان حمل و نقل ریلی

یکی از جذاب‌ترین تحولات رخ داده در ناوگان حمل و نقل ریلی کشور، ورود قطارهای پنج ستاره فدک به جرگه قطارهای مسافربری ایران بوده است. این قطارها که هم اینک در مسیرهای تهران-مشهد و بالعکس، رشت-مشهد و بالعکس، تهران-اهواز و بالعکس فعالیت می‌کنند و برنامه هایی برای گسترش آن در مسیرهای دیگر نیز در دست بررسی و اجراست. این قطارها بدون شک با کیفیت‌ترین و لوکس‌ترین قطارهای ایرانی هستند.

کوپه‌های تمیز و شیک، وجود مهمانداران مسلط به زبان انگلیسی و عربی، پذیرایی اولیه از مسافران با نوشیدنی، راهنمایی تک تک مسافران به کوپه‌ها، سیستم کترینگ با سرآشپز مسلط اتریشی تنها بخشی از خدمات قطارهای پنج ستاره فدک است. امکاناتی که هرگز پیش از این در هیچ قطار ایرانی دیده نشده است، و به حق که شایسته مردم شریف ایران است.